Ibyo Utazi ku Nkiko z'u Rwanda n'Akamaro Kazo mu Buzima bwa Buri Munsi

Inkiko ni inkingi y'ubutabera, zifasha igihugu kubaho mu mahoro no mu mucyo, zigaca imanza, zigakemura amakimbirane, kandi zigaha abaturage icyizere mu gukemura ibibazo byabo hakurikijwe amategeko. N’ubwo benshi bazi izina "inkiko", hari byinshi abaturage batamenya ku mikorere yazo, amoko yazo, n'akamaro kazo. 1. Inkiko ni iki mu Rwanda?

Inkiko ni inzego z'ubuyobozi zashyiriweho guca imanza, gutegeka igikwiye mu gihe habayeho amakimbirane hagati y’abantu, abantu n’ibigo, cyangwa abantu n’igihugu. Amategeko y’u Rwanda aha inkiko ububasha bwo guca imanza mu izina ry’Abanyarwanda. Ingingo ya 150 y’Itegeko Nshinga rya Repubulika y’u Rwanda (2023): “Ububasha bwo guca imanza buhabwa inkiko zashyiriweho n’Itegeko.” 2. Amoko y’Inkiko mu Rwanda (Structure of Courts) Icyiciro cy’Inkiko Ibyo zikora Ingero Inkiko z’ibanze Zakira imanza zoroshye z’abantu ku giti cyabo: amakimbirane yo mu ngo, ubutaka, amafaranga make Urukiko rw’ibanze rwa Nyarugenge Inkiko z’ibanze z’akarere Zicira imanza zisaba ubushishozi bwisumbuyeho: ubutaka, amasezerano, ibyaha Urukiko rw’ibanze rwa Gasabo Inkiko z’iremezo Zicira imanza zikomeye kandi zakurikiwe n’abunganira ababuranyi Urukiko rw’iremezo rwa Musanze

Urukiko rw’Ubujurire Rwakira ubujurire buvuye mu nkiko remezo - Urukiko rw’Ikirenga Ni rwo rukiko rwa nyuma, rushinzwe gusobanura amategeko no gushyiraho umurongo rusange - 3. Akamaro k’Inkiko mu Buzima bwa Buri Munsi • Zifasha gukemura amakimbirane mu buryo bw’amahoro. • Zirinda ko abantu bifatira ku gahanga. • Zemeza cyangwa zihinyuza impamvu z’amakimbirane hashingiwe ku bimenyetso. • Zigarurira abaturage icyizere mu butabera. • Zifasha mu gusobanura amategeko ku buryo bwemewe n’igihugu. Urugero: Umuturage wambuwe ubutaka bwe n’umuturanyi ashobora kwitabaza urukiko rw’ibanze. Nyuma y’urubanza, urukiko rushobora gutegeka ko ubutaka busubizwa nyirabwo. 4. Amwe mu Mategeko n’Ibihano Biteganywa mu Rwanda Itegeko Nº 68/2018 ryo ku wa 30/08/2018 rigena ibyaha n'ibihano muri rusange: Icyaha Ingingo y’Amategeko Igihano Ubwicanyi Ingingo ya 107 Igifungo cya burundu Ubwicanyi bukozwe nkana Ingingo ya 108 Igifungo cya burundu Gusambanya ku gahato Ingingo ya 133 Igifungo: 10 - 15 imyaka n’amande Gusambanya umwana Ingingo ya 134 Igifungo cya burundu Gutanga cyangwa kwakira ruswa Ingingo ya 633 Igifungo: 5 - 7 imyaka n’ihazabu Kwiba hakoreshejwe urugomo Ingingo ya 166 Igifungo: 10 - 15 imyaka 5. Aho wasanga Amategeko n’Amakuru y’Inkiko • Urubuga rw'Inkiko z’u Rwanda: judiciary.gov.rw • Inteko Ishinga Amategeko: www.parliament.gov.rw • Rwanda Law Reform Commission: rlrc.gov.rw • Legal Aid Forum: legalaidrwanda.org 2. Uko zakira kandi zicira imanza • Zakira ibirego by’abantu cyangwa ibigo. • Zitanga ubutabera bujyanye n’amategeko y’igihugu. • Zigira roles mu gukemura ibibazo bireba: o Ubutaka o Imitungo o Abakozi n’abakoresha o Ibyaha byo mu muryango (nk’amasezerano y’abashakanye) o Ibyaha bikomeye (nk’ubujura, ruswa, etc.)

3. Akamaro k’inkiko mu buzima bwa buri munsi a. Gutanga ubutabera ku gihe Iyo habaye ikibazo, inkiko zituma ntawe urenganywa, hatangwa icyemezo gishingiye ku mategeko. b. Gutuma abaturage bagira icyizere mu gihugu Abaturage bumva ko uburenganzira bwabo bwubahirizwa, bakagira amahoro. c. Gukumira icyaha Kumenya ko hari inkiko zitanga ibihano bitera ubwoba abakora ibyaha. d. Gutanga umurongo uhamye ku miyoborere Inkiko zituma abayobozi na rubanda bakurikiza amategeko atandukanye. 4. Inkomoko n’amateka y’inkiko mu Rwanda (by'igitsina gito) • Nyuma ya Jenoside, hagiyeho Gacaca, inkiko z’ubwiyunge. • Ubu dufite inkiko zisanzwe n’inkiko zirinda Itegeko Nshinga (Constitutional Court). 5. Uko wakubaka inkuru yawe: Uwatangira gutya: "Mu buzima bwa buri munsi, abantu benshi babona inkiko nk’ahantu abantu bajya iyo bagize ikibazo gikomeye. Nyamara, hari byinshi utazi ku mikorere y’inkiko z’u Rwanda n’akamaro kazo mu mibereho ya buri munsi." Ugakurikizaho ibi bice: 1. Inkiko ni iki? (sobanuro rusange) 2. Ubwoko bwazo mu Rwanda 3. Uko zitanga ubutabera 4. Impinduka mu mateka yazo (Gacaca n’inkiko z’ubu) 5. Akamaro mu buzima bwa buri munsi 6. Ubutumwa ku musomyi – kuki ari ingenzi kubimenya? Inkiko zifite uruhare rukomeye mu buzima bw’igihugu. Niba abaturage basobanukiwe uko zikora, uburenganzira bwabo n’uburyo bashobora kuzigeraho, igihugu cyarushaho kugira ituze n’amahoro arambye. Kubaha amategeko no kuyasobanukirwa ni intambwe ya mbere yo kubaka u Rwanda rwimakaje ubutabera ku baturage bose.